Трамп ва Мирзиёев: 100 миллиард долларлик келишув ва стратегик шерикликнинг янги босқичи - C5+1 саммити якунлари

Америкадаги нодавлат нотижорат ташкилоти Amnesty International USA (халқаро ҳуқуқни ҳимоя қилиш ташкилоти Amnesty International таркибига киради) АҚШ сиёсатчиларини C5+1 саммити кун тартибида инсон ҳуқуқларини асосий мавзуга айлантиришга чақирди. Саммит доирасида президент Трамп Марказий Осиё давлатлари лидерларини қабул қилади.

Amnesty International USA таъкидлашича, мазкур саммит илк бор Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон, Туркманистон ва Ўзбекистон раҳбарларини Вашингтонда C5+1 форматида бир жойга тўплайди. Бу эса минтақадаги оммавий ахборот воситалари эркинлиги ва фуқаролик жамиятига нисбатан давом этаётган босимни муҳокама қилиш учун муҳим имкониятдир.

“Марказий Осиёда авторитар амалиётлар кучайиб бораётган бир пайтда президент Трамп минтақа раҳбарларини инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш йўлида амалий қадам ташлашга чақириши жуда муҳим,” — деди Amnesty International USAнинг Европа ва Марказий Осиё бўйича директори Бен Линден.

“Бу саммит АҚШ учун синовдир — мамлакат инсон ҳуқуқлари соҳасида ижобий рол ўйнай олишини ва бу учрашув фақат сиёсий ҳамда иқтисодий манфаатлар алмашинувига айланиб қолмаслигини кўрсатиш имкониятидир,” — дея қўшимча қилди у.

Amnesty International’нинг таъкидлашича, Марказий Осиёнинг барча давлатларида ҳокимият норозиликларни бостириш ва асосий ҳуқуқ ҳамда эркинликларни чеклашда давом этмоқда. ОАВ ва фуқаролик жамияти устидан назорат кучайиб, одамлар фикр билдириш, йиғилиш ва бирлашиш ҳуқуқидан маҳрум бўлмоқда. Журналистлар сукут сақлашга мажбурланмоқда, нодавлат ташкилотлар эса ёпилиб кетиш хавфи остида. Минтақадаги инсон ҳуқуқлари ҳимоячилари доимий таҳдид, қўрқитиш, суд таъқиблари ва асоссиз қамоқларга учрамоқда.

Amnesty International мисол сифатида тожикистонлик ҳуқуқшунос ва сиёсий маҳкум Бузургмехр Ёровни келтиради. У инсон ҳуқуқларини тинч йўл билан ҳимоя қилгани учун 28 йил озодликдан маҳрум этилган.

“Агар президент Трамп бу масалаларни кўтармаса, Конгресс аъзолари аралашиб, Марказий Осиё ҳукуматларидан фуқаролик жамияти ва ҳимоясиз гуруҳларга нисбатан босимни тўхтатишни талаб қилиши керак. Саммитдаги сукут жазосизлик белгиси сифатида қабул қилинади ва бу ҳукуматларга репрессияларни давом эттиришга йўл очиб беради. Америка сиёсатчилари инсон ҳуқуқларига ҳурмат билан ёндашишни талаб қилиб, фуқаролик жамияти эркин фаолият юрита оладиган муҳитни таъминлаши шарт,” — деди Бен Линден.

Amnesty International USA шунингдек, саммит якунларида тузилиши мумкин бўлган барча келишувлар, жумладан нодир металлар қазиб олишга оид лойиҳалар устидан Конгресс назорат ўрнатишини талаб қилди.

“Бундай келишувларда маҳаллий аҳоли ва фуқаролик жамияти вакиллари билан очиқ маслаҳатлашув ўтказиш мажбуриятини белгилайдиган шартлар бўлиши лозим. Бу уларнинг қонуний экологик ва ҳуқуқий хавотирларини лойиҳалар бошланишидан олдин инобатга олиш учун зарур,” — дейилади Amnesty International USA баёнотида.

Amnesty International’дан ташқари, Норвегия Хельсинки қўмитаси (НХҚ) ҳам АҚШ ва Марказий Осиё давлатлари раҳбарларини инсон ҳуқуқларига риоя қилишга чақирди.

НХҚнинг маълум қилишича, саммит иштирокчилари Марказий Осиёдаги инсон ҳуқуқлари бузилиши ва сўнгги йиллардаги эркинликлар пасайишини эътиборсиз қолдирмаслиги керак. Қўмита фикрича, АҚШ маъмурияти бу фурсатдан фойдаланиб, минтақадаги давлатлар билан инсон ҳуқуқлари ва демократия соҳасида аниқ илгарилашга эришган ҳолда яқинроқ муносабатлар ўрнатиши мумкин.

Шу билан бир вақтда, НХҚнинг таъкидлашича, Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон, Туркманистон ва Ўзбекистон президентлари ҳам АҚШни демократик принциплардан чекинишни тўхтатишга ва инсон ҳуқуқлари соҳасида вазиятни яхшилаш бўйича амалий қадамлар қўйишга чақиришлари мумкин.

Ташкилот шунингдек, Россия томонидан ёлланма сифатида Украинадаги урушга жалб қилинган Марказий осиёлик мигрантлар ўлими ва Россия ичидаги камситиш ҳолатларини эсга солди.

Норвегия Хельсинки қўмитаси фикрича, Марказий Осиё мамлакатлари президентлари Дональд Трампни халқаро инсон ҳуқуқлари механизмлари билан ҳамкорликка қайтишга чақиришлари лозим.

6 ноябр куни АҚШ Вашингтонда Марказий Осиёнинг беш давлати — Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон, Туркманистон ва Ўзбекистон раҳбарларини C5+1 саммитида қабул қилади. Муҳокамаларнинг асосий мавзулари энергетика, стратегик ресурсларга сармоялар, савдо йўллари ва минтақавий хавфсизлик масалалари бўлиши кутилмоқда.

АҚШ Президенти Дональд Трамп 6 ноябр куни Вашингтонда Марказий Осиё давлатлари раҳбарларини қабул қилади. Саммитда минтақанинг йирик нодир ер элементлари захиралари музокаралар марказида бўлиши кутилмоқда.

Охирги ҳафталарда Австралия, Малайзия, Таиланд ва Япония билан нодир металлар соҳасида қатор битимлар имзолаган АҚШ Президенти Дональд Трамп энди эътиборини Марказий Осиёга қаратмоқда. У минтақа раҳбарларини Вашингтонда юқори даражадаги саммитда қабул қилади.

Марказий Осиё давлатлари нефть ва газ захиралари билан танилган бўлса-да, минтақада йирик, ҳали тўлиқ ўзлаштирилмаган нодир ер элементлари захиралари ҳам мавжуд. Бу элементлар АҚШ миллий хавфсизлиги учун муҳим деб ҳисобланади.

Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон, Туркманистон ва Ўзбекистон ўз нодир ер бойликларини АҚШ билан яқинроқ алоқаларга айлантиришни кўзламоқда. Оқ уй эса янги шериклик муносабатларини мустаҳкамлашга интилмоқда.

“Марказий осиёликлар катта нодир ер элементлари захиралари ва "Ўрта йўлак" лойиҳасига ортган сармоялари туфайли яхши позицияга эга”, — дейди Вашингтонда жойлашган Йорктаун институтининг Турон тадқиқот маркази директори Жозеф Эпштейн Озодлик билан суҳбатда. "Ўрта йўлак" - Хитойни Россияни четлаб ўтган ҳолда Европа билан боғлайдиган 6 500 км узунликдаги савдо йўли.

6 ноябрдаги саммит Трампнинг Осиё-Тинч океани бўйлаб “нодир металлар дипломатияси” ва Хитой раҳбари Си Цзиньпин билан учрашувидан сўнг ўтказилмоқда. Икки давлат ўртасидаги савдо уруши қисман Пекиннинг стратегик аҳамиятга эга нодир ер элементларига қўйган экспорт чекловлари туфайли кескинлашган эди.

Хитой ҳозирда жаҳон таъминот занжирларига қаттиқ назорат ўрнатган: дунёда қазиб олинаётган нодир металларнинг 70 фоизидан ортиғини, уларни ажратиш ва қайта ишлашнинг 90 фоизини ҳамда магнит ишлаб чиқаришнинг 93 фоизини назорат қилади.

Си Цзиньпин Трамп билан учрашувидан сўнг айрим чекловларни бир йилга тўхтатишга рози бўлганидан кейин, Вашингтон энди Хитойнинг соҳадаги қарийб монополиясини йўқотиш устида иш олиб бормоқда.

Муттахассисларнинг таъкидлашича, Марказий Осиё бу жараёнда қулай ҳамкор ҳисобланади. Минтақадаги ҳукуматлар Хитой ва Россия таъсирини мувозанатлаш ҳамда уларга ортиқча боғланиб қолмаслик учун АҚШ сармояларини жалб этмоқчи.

“Ҳам Пекин, ҳам Вашингтон ушбу танаффусдан фойдаланиб, кейинги савдо музокараларида кучлироқ позицияни эгаллашни истайди”, — деди Эпштейн. “Бу ҳолат АҚШни Марказий Осиё давлатлари учун кўп векторли ташқи сиёсатларини сақлашда янада муҳим мувозанат кучига айлантиради.

”Вашингтондаги кун тартибида нима бор?

Трамп қайта ҳокимиятга келганидан бери Оқ уй кун тартибини энг кўп белгилаб берган мавзулардан бири — нодир металлардир. Бу мамлакат миллий ва иқтисодий хавфсизлиги учун муҳим ҳисобланган тахминан 50 хил ноёб ер элементларини ўз ичига олади. Улар орасида шамол турбиналаридан тортиб смартфонлар ва қирувчи учоқларларгача қўлланадиган 17 хил нодир ер элементлари ҳам бор.

“Бу Марказий Осиё раҳбарлари учун иқтисодий истиқболни яхшилаш ва тўғридан-тўғри хорижий сармояларни тез жалб қилишнинг янги имконияти бўлиши мумкин,” — дейди Nightingale Intelligence таҳлил маркази раҳбари Элданиз Ҳусейнов Озодликка.

Минтақанинг нодир ер бойликларидан ташқари, йиғилишда энергетика логистикаси, инфратузилмага сармоялар, АҚШдан технологиялар , таълим алмашинуви ва сув ресурсларини бошқариш ҳам муҳокама қилинади.

Марказий Осиёнинг собиқ Совет иттифоқи таркибида бўлган автократик республикалари йиллар давомида инсон ҳуқуқларини оммавий равишда бузишда айбланиб келган. Аммо бу масала саммитда асосий мавзулар қаторида бўлиши кутилмаяпти. Бу эса ҳуқуқ ҳимоячилари орасида хавотир уйғотган.

“Марказий Осиё–АҚШ саммитида инсон ҳуқуқлари асосий мавзу бўлиши керак, айниқса минтақада репрессиялар кучайиб бораётган бир пайтда,” — деди Human Rights Watch'нинг Европа ва Марказий Осиё бўйича директори Ҳью Уильямсон. “Агар халқаро ҳамкорлар барқарор муҳитни бошқа жойда излашса, иштирокчи мамлакатлар ижтимоий ва иқтисодий ютуқларини йўқотиш хавфига дуч келади.”

2015 йилда АҚШ Давлат котиби Жон Керри иштирок этган вазирлар даражасидаги учрашув билан йўлга қўйилган C5+1 формати АҚШ ва Марказий Осиёнинг беш давлати ўртасидаги энг муҳим мулоқот майдони бўлиб келмоқда.

Бу йилги саммит тарихда иккинчи марта президентлар даражасида ўтказилади ва минтақа давлатлари бундан фойдаланишга интиляпти.

Қозоғистон Трамп маъмуриятидан Жексон–Вэник давридан қолган савдо чекловларини бекор қилиш бўйича Республикачилар назоратидаги Конгресс билан ишлашни сўраши кутилмоқда. Бу қонун бозор иқтисодиёти мавжуд бўлмаган давлатларга нисбатан савдо чекловларини ўрнатган эди.

Саммит олдидан Оқ уй АҚШ Мудофаа вазирлиги қурол-яроғ ишлаб чиқаришда қўллайдиган вольфрамнинг дунёдаги энг катта ўзлаштирилмаган конларидан бири — Қозоғистондаги захиралардан фойдаланиш масаласини ҳам муҳокама қилмоқда.

Bloomberg хабарига кўра, АҚШ Савдо вазири Ҳовард Лютник АҚШнинг Cove Kaz Capital Group LLC компанияси ва Қозоғистоннинг давлат сармоя жамғармаси ўртасида икки улкан конни ривожлантириш бўйича музокаралар олиб бормоқда.

Марказий Осиё Трамп маъмуриятидан нима истайди?

Марказий Осиё раҳбарлари ўз олдиларидаги имкониятни яхши англаб туришибди. Ўзбекистон президенти Шавкат Мирзиёев 500 миллион долларлик нодир ер металлари лойиҳаларини амалга ошириш режаларини эълон қилди. Қозоғистон президенти Қасим-Жомарт Тоқаев эса бу йил парламентда сўзлар экан, нодир ер металларини “янги нефть” деб таърифлади ва уларни ривожлантиришни “устувор вазифа” деб атади.

Бироқ минтақадаги кўплаб захиралар ҳали ўрганилмаган ёки ишга солинмаган, баъзи ҳолларда улар ҳақидаги маълумотлар ҳануз совет давридаги геологик тадқиқотларга асосланган.

Масалан, Қозоғистон апрель ойида 20 миллион тоннадан ортиқ нодир ер элементлари топилганини маълум қилди. Бу маълумот ҳали халқаро компаниялар томонидан тасдиқланмаган. Агар рост бўлса, Қозоғистонни Хитой ва Бразилиядан кейин дунёдаги учинчи катта захирага эга мамлакатга айлантиради.

АҚШнинг Қозоғистондаги собиқ элчиси, RAND корпорацияси катта илмий ходими Уильям Кортнининг таъкидлашича, Марказий Осиё ҳукуматлари АҚШ билан нодир ер элементларини излаб топиш, қазиб чиқариш ва экспорт қилиш соҳасида ҳамкорликни кенгайтиришни истайди ва айниқса, уларни қайта ишлашга сармоя жалб этишдан манфаатдор.

Нодир ер металларини қайта ишлашда Хитой деярли тўлиқ монополияга эга. Бу ундаги кўп йиллик сармоялар ва атроф-муҳит ифлосланишига қарши чекловларнинг кўп эмаслиги туфайли амалга ошган.

“Хитойнинг қайта ишлашдаги монополияси таъминотдан ҳам муҳимроқ,” — дейди Кортни. “АҚШ рақобат қилишни истаса, қонун-қоидалари юмшоқроқ бўлган бошқа мамлакатларда қайта ишлашни йўлга қўйиши керак бўлади.”

Марказий Осиёнинг кўплаб мамлакатлари қазиб олувчи компанияларни жалб қилиш учун қонунларини мослаштирган, аммо АҚШ сармояларини кенгроқ жалб этиш учун ҳали ҳам хорижий капитал киришига тўсиқ бўлаётган қоидаларни енгиллаштириш зарур. Бу масала ҳам саммит кун тартибига киритилган.

Шу билан бирга, минтақадаги яна бир асосий мақсад — логистика йўлларига кўпроқ сармоя жалб қилиш.

“Ўрта йўлак” (расмий номи — Транскаспий транспорт йўлаги) минтақа нодир ер бойликларини ташишнинг асосий артерияси бўлади. Йўлга Европа, Хитой ва Араб кўрфази давлатларидан сармоялар киритилган. Марказий Осиё раҳбарлари эса АҚШнинг нодир металларга бўлган қизиқиши бу йўналишга янада кўпроқ сармоя жалб этишига ишонмоқда.

“Нодир металлар ва уларни қайта ишлашга эътибор қаратилиши ҳам ‘Ўрта йўлак’ни мустаҳкамлашга ёрдам беради,” — дейди Ҳусейнов.

Ўзбекистон президенти администрацияси раҳбари маслаҳатчиси Комил Алламжонов АҚШ ватандошларига Ўзбекистонга визасиз режим жорий этилганини олқишлади.

“Ўзбекистон Президенти АҚШ фуқаролари учун 30 кунлик визасиз режимни имзолагани — саёҳатлар, бизнес ва халқларимиз ўртасидаги алоқалар учун янги имкониятлар очадиган муҳим воқеадир, мен бундан жуда хурсандман”.

Президент фармонига оид хабар "Марказий Осиё+АҚШ" форматининг иккинчи саммити арафасида эълон қилинди.

Бу қарор АҚШ Президентининг Жанубий ва Марказий Осиё бўйича махсус вакили Сержио Гор ва АҚШ Давлат котиби ўринбосари Кристофер Ландаунинг Ўзбекистонга ташрифидан қисқа вақт ўтмай олинди.

Тошкентдаги музокаралар чоғида томонлар иқтисодий ва хавфсизлик масалалари бўйича кенг кўламли музокаралар олиб боришлари айтилган.

Бу ҳам Америка Қўшма Штатларининг Марказий Осиё билан муносабатларни мустаҳкамлаш ва савдо алоқаларини кенгайтиришга интилишининг бир қисми сифатида баҳоланган.

Вашингтон 6 ноябр куни мезбонлик қилажак саммитга Марказий Осиё лидерлари шахсан АҚШ Президенти Дональд Трампнинг ўзи таклиф қилган.

Айни пайтда Ўзбекистон фуқароларига АҚШга киришлари учун виза тартиби сақланиб қолмоқда.

АҚШ Давлат котиби Марко Рубио C5+1 саммитида Марказий Осиё ўлкалари билан янги инвестициялар ва савдо келишувлар имзоланиши кутилаётгани ҳақида X тармоғида ёзди.

"Марказий Осиёнинг беш нафар ҳукумат етакчиларини Вашингтонда АҚШ ширкатлари учун иш ўринлари ва экспорт имкониятларини яратадиган янги инвестициялар ва савдо келишувларини муҳокама қилиш учун C5+1 ўнинчи саммитида қабул қиляпмиз. Президент Трамп бошчилигида Американинг ташқи сиёсати бизнинг манфаатларимизни ҳимоя қиладиган ҳамда тинчлик ва фаровонликка ёрдам берувчи ҳамкорлик алоқаларини ўрнатади", деб ёзди Рубио.

Марказий Осиё давлатлари вакиллари билан учрашувда АҚШ Давлат котиби Марко Рубио келаси йили Қозоғистон ва бошқа Марказий Осиё давлатларига ташриф буюриш нияти борлигини маълум қилди.

Учрашув АҚШ Давлат департаменти биносида 6 ноябр куни бўлиб ўтадиган “Марказий Осиё-АҚШ” саммити олдидан бўлиб ўтди.

Трамп Марказий Осиё президентлари билан учрашади, чунки АҚШ Хитой ва Россия таъсирига қарши курашмоқчи

АҚШ узоқ вақтдан бери Россия ҳукмронлик қилаётган ва Хитой томонидан тобора кўпроқ илтифотга эга бўлган минтақада таъсир ўтказишга интилаётган бир пайтда АҚШ президенти Доналд Трамп пайшанба куни Оқ уйда Марказий Осиёнинг бешта давлати раҳбарларини қабул қилади.

Музокаралар Марказий Осиёнинг улкан минерал ресурслари учун рақобат кучайиб бораётган бир шароитда ўтмоқда. Ғарб давлатлари таъминот занжирларини Москва ва Пекиндан узоқлаштиришга интилмоқда. Хусусан, АҚШ ўзининг геосиёсий рақибларини четлаб ўтувчи муҳим минераллар, энергия таъминоти ва қуруқликдаги савдо йўлларини таъминлаш учун янги ҳамкорликка интилмоқда.

2015 йилда ишга туширилган C5+1 платформаси иқтисодий, энергетика ва хавфсизлик масалаларида ҳамкорликни ривожлантириш мақсадида АҚШ ва Марказий Осиёнинг бешта давлати – Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон, Туркманистон ва Ўзбекистонни бирлаштиради. Уларнинг раҳбарлари пайшанба куни Оқ уйда Трамп билан кечки овқатда ҳам қатнашади.

Стратегик ва халқаро тадқиқотлар маркази директори Граcелин Баскараннинг айтишича, маъмурият ҳукумат ўртасидаги ҳамкорликни давом эттиради, балки АҚШнинг ҳаётий фойдали қазилмаларга киришини таъминлайдиган тижорат битимларини ҳам давом эттиради.