Қирғизистоннинг етакчи оммавий ахборот воситаларидан бири ҳукумат уни ёпишга уринаётгани ҳақида хабар берганидан кўп ўтмай Маданият вазирлиги TikTok’ни блоклаб қўйди. Узоқ вақт Марказий Осиёнинг энг эркин давлати саналган Қирғизистон бу мақомидан айриладиган кўринади.
Қирғизистондаги машҳур нашр “Клооп” ўқувчиларга ҳукумат уни ёпишга уринаётгани ҳақида хабар берди. Бир кун олдин ушбу нашр ўз суриштирувларида коррупция ва контрабандага алоқадорлигини кўрсатиб берган шахс ўз “реабилитация” жараёнини якунлаганди.
Божхона хизмати раҳбарининг собиқ ўринбосари Раимбек Матраимов ҳукумат қўлловидаги Қирғизистон мусулмонлари диний бошқармасининг янги бош биноси очилишида таниқли блогерлар билан жилмайиб, суратга тушди. Унинг бунчалик хурсанд бўлиши учун асосли сабаблари бор эди, албатта.
Бино қурилиши учун унинг оилавий жамғармаси тўлаган. “Клооп” нашри, Озодлик радиосининг Қирғиз хизмати ва Уюшган жиноятчилик ва коррупцияга қарши кураш маркази (OCCRP) суриштирувига кўра, ушбу фонд пул ювишда иштирок этган.
27 август куни Бишкекда Муфтийлик биноси очилишида депутат Шайлобек Атазов АҚШ санкциясига тушган Матраимовнинг ёнига ўтирган эди. Бу депутат TikTok’ни блоклашга чақириқлари билан танилган.
Уч кундан сўнг Маданият вазирлиги болаларни ҳимоя қилиш мақсадида TikTok’ни блоклаш тўғрисида буйруқ чиқарди. Расмийлар айтишича, бу номи ошкор этилмаган нодавлат нотижорат ташкилотларининг сўровларидан сўнг амалга оширилган.
Қирғизистоннинг ўз манфаатини ўйлайдиган сиёсий элитаси амалдорларнинг мамлакат ахборот маконини назорат қилишга уринишидан фойда кўради.
Бу уринишлар чегара билмайдиганга ўхшаяпти.
Биргина шу йилнинг ўзида Озодлик ҳозир “Клооп” дуч келаётган ҳужумдан омон қолишга муваффақ бўлди.
Бундан ташқари, сўнгги бир йил ичида ўнлаб журналистлар, фаоллар ва фуқаролик етакчилари президент Садир Жапаров ҳукуматига қарши чиққани учун қамоққа ташланган.
Уларнинг аксарияти аввалроқ Озодлик ва “Клооп”га қарши судга даъво киритган Матраимовга қараганда кўпроқ панжара ортида ўтирган.
“Улар Озодликни ёпмоқчи бўлганида, сиз жим эдингиз – Озодлик учун ишламайсиз. Улар “Клооп”ни ёпмоқчи бўлганда, сиз яна жим эдингиз. Энди улар TikTok’ни ёпишмоқчи”, деб ёзди “24.kg” мустақил ахборот сайти муҳаррири Моҳинур Ниёзова Facebook'да.
“Сиз фақат тирноқ остидан кир қидирасиз!”
Шу ойда Бош прокуратура томонидан Бишкек судига тақдим этилган тугатиш тўғрисидаги аризада “Клооп”ни ёпиш учун асос сифатида “Клооп Медиа”ни рўйхатдан ўтказишда қонун бузилгани кўрсатилган.
Прокуратура ташкилотнинг таъсис ҳужжатларида вазифа сифатида “ахборот тарқатиш” қайд этилмагани, “Клооп” эса ОАВ сифатида рўйхатдан ўтмаганини таъкидламоқда.
Ҳужжат матни “Клооп”ни қайта рўйхатдан ўтказишга уриниш бундан буён муваффақиятсиз бўлишини аниқ кўрсатиб турибди.
Миллий хавфсизлик давлат қўмитаси ўтказган экспертиза натижаларига таяниб, прокуратура “Клооп” материаллари “ҳозирги ҳукумат сиёсатини кескин танқид қилишга... ҳамда давлат ва муниципал органлар вакилларини обрўсизлантиришга қаратилган” деган хулосага келган.
Бундан ташқари, Бош прокуратура материалларига кўра, сайт материаллари психологик экспертизадан ўтказилганда ҳокимиятга мухолифатни рағбатлантиришга қаратилган “жамоатчилик фикрининг яширин манипуляция” қилишга уриниш аниқланган.
Шунингдек, “Клооп”ни ўқиш фуқароларда турли хил бузилишлар – “руҳий тушкунлик”дан тортиб, “тажовузкор-жиноятчилик хулқ-атвори”, “жинсий аномалиялар [ва] гиёҳвандликнинг кимёвий ва кимёвий бўлмаган шакллари”га олиб келиши мумкинлиги қайд этилган.
Бу каби хулосалар Президент Садир Жапаровнинг “Клооп” ҳақидаги шу куни айтган гапларига мос келади.
"Сиз қирғизларга анча вақтдан буён фойда эмас, фақат зарар тегяпти", деди Жапаров Kabar.kg ҳукумат мухбири билан суҳбатда.
Бундан ташқари, Жапаров ушбу ва бошқа нашрларни мамлакатга келаётган инвесторларни қўрқитишда ва ўтмишда "давлатни талон-торож қилганлар ҳақида мақтов материаллари" ёзишда айблади.
“Албатта, илгари улар сизга давлат, халқ ҳисобидан пул тўларди. Шунинг учун уларни мақташарди. Биз халқнинг пулини сизга тўлай олмаймиз. Халқ пули халқда бўлиши керак”, деди президент.
Бу гаплар, албатта, 2006 йилда журналистларнинг янги авлодини тарбияловчи медиа мактаб сифатида ташкил этилганидан бери Қирғизистондаги барча ҳокимият органлари фаолиятини танқидий баҳолаб келаётган “Клооп” компанияси тавсифига ўхшамайди.
2010 йилга келиб “Клооп” президент Қурманбек Бакиевнинг коррупцион ва авторитар режимини ёритгани учун таҳдид қилинган бир неча мустақил оммавий ахборот воситаларидан бири эди. Ўшанда Жапаров коррупцияга қарши кураш олиб бориши керак бўлган бўлимни бошқарган.
Ўша йили инқилоб натижасида Бакиев ҳокимиятдан ағдарилди, бироқ Қирғизистоннинг навбатдаги президенти этиб сайланган Алмазбек Атамбаев ҳам “Клооп”га хайрихоҳ эмас эди.
У сайт мақолаларини ўқишни “сасиган ахлатни босиб олиш” билан қиёслаган.
“Клооп” 2017 йилги суриштирувида президентлик сайловларида Атамбаевнинг вориси фойдасига маъмурий ресурслардан фойдаланилганини тахмин қилганида, Атамбаев буни “провокация” деб атаганди.
Абдуқодирлар империясининг асосий бойликлари
“TikTok ёшларда “бемаъниликларни” урчитади”
Бош прокуратуранинг судга берган даъвосида айтилишича, “Клооп” бўйича тергов 2021 йилдаёқ ўтказилган, аммо сўнгги воқеалар жараённи тезлаштирган бўлиши мумкин.
Жапаровнинг “Клооп” нашри ҳақидаги “Kabar.kg”га айтган фикрлари 22 август куни нашрнинг Миллий хавфсизлик давлат қўмитаси раҳбари Қамчибек Ташиев ва жанубий Жалолободда “Барселона” футбол академияси ташкил этилиши ҳақидаги мини-суриштирувига жавобан эди.
Суриштирув жараёнида Ташиев ва Жапаровнинг яқин ва узоқ қариндошлари дунёнинг турли мамлакатларида ўнлаб академияларга эга бўлган машҳур испан футбол клубининг асосий маҳаллий бизнес ҳамкорлари эканлигига оид далиллар топилган.
Жапаров-Ташиев жуфтлиги ҳокимият тепасига 2020 йилда Сооронбай Жээнбеков сиёсий нотинчликлар сабаб ҳокимиятдан кетганидан кейин келган.
Жапаров ўша нотинч даврда кучлироқ, марказлашган ҳукумат яратишга, катта бойлиги ва кейинги маъмуриятларга коррупцион таъсири сабабли “Раим миллион” номи билан машҳур Матраимовни жазолашга, сиёсий рақиблар ва журналистларни таъқиб қилиш амалиётини тўхтатишга ваъда берган эди.
Бу ваъдалардан у фақат биринчисини бажарди.
“Клооп”ни ёпиш қарори кўпчилик учун сиёсий репрессиянинг яққол белгиси бўлиб туюлган ва бу аллақачон халқаро инсон ҳуқуқлари ташкилотлари томонидан қоралашларга сабаб бўлган эса-да, TikTok’ни блоклаш кўплаб тахминларни келтириб чиқарди.
Расмий равишда Маданият вазирлиги TikTok фойдаланувчига ўзи такрорлаб кўрса, ҳаёти учун хавфли бўлган амалларни қисқа видеоларда кўрсатади деди.
Бироқ депутат Атазов 2023 йилда ушбу иловани блоклашга чақирар экан, TikTok Қирғизистоннинг “миллий мафкураси”га зид эканини таъкидлаган.
Бу таклифни қўллаб-қувватлаган депутатлардан яна бири Нодира Нарматова бўлиб, у TikTok ёшлар орасида “бемаъниликларни”ни урчитади, деб айтди.
Бу икки депутат ўтмишда Россияда бўлгани каби хорижий агентлар тўғрисидаги қонунни қабул қилишга чақирган, агар у қабул қилинса, “Клооп” каби чет элдан молиялаштириладиган нотижорат ташкилотлар устидан назорат кучайтирилади.
Ҳар иккаласи яқинда жанубдаги Ўш шаҳрида Озодлик офиси очилишига қарши чиқишди.
Аммо “Kaktus Media” мустақил нашри муҳаррири Борубек Кудаяровнинг айтишича, ҳукумат TikTok’да сиёсий норозилик кучайиб бораётганини билади.
Расмийлар бунга тайёр эмас эдилар, дейди Кудаяров яқинда ижтимоий тармоқдаги постида: таққослаш учун Facebook ва Instagram’да ҳукуматпараст "тролл армияси" оммавий баҳсларга аралашиш учун аллақачон яхши ташкил этилган.
TikTok’ни блоклашга аралашиши бироз оғир кечганлардан бири Маданият вазири Олтинбек Мақсутовдир.
“Kaktus Media” нашри ёзишича, Мақсутовнинг қизи мамлакатдаги энг машҳур тиктокерлардан бири: унинг ушбу платформада 112 мингдан ортиқ обуначиси бор.
Ҳатто Мақсутовнинг ўзи ҳам унинг видеоларида бир неча бор пайдо бўлган. Бу ташаббус ундан чиққан бўлиши эҳтимоли паст.
Бунинг ўрнига фаоллар Совет КГБсининг вориси бўлган Хавфсизлик қўмитасини сўз эркинлигига қарши тобора кенгайиб бораётган куч сифатида кўрсатмоқда.
“Бу орган мамлакатимизнинг ҳамма жойида ҳозир, у мутлақо ҳамма нарсага таъсир қилади”, деди ҳафта бошида Олмаотада бўлиб ўтган Марказий Осиё бўйича конференцияда сўзга чиққан “Қилим шами” инсон ҳуқуқлари маркази раҳбари Гулшайир Абдирасулова.
“Шундай қилиб, унинг ваколатлари ошиб бормоқда. Назорат ваколатлари, тергов ваколатлари, ҳатто суд ваколатлари ҳам бор”, дейди Абдирасулова.
Форум