Андижонда қон тўкилганига 20 йил тўлди. Бу воқеа — Ўзбекистон тарихининг ёпиқ, муҳокама қилинмайдиган саҳифаси.

Ўзбекистон матбуоти бу сана ҳақида сукут сақлади. Аслида, сўнгги 20 йилда ўзбек нашрлари Андижон фожиаси ҳақида ҳеч қачон лол-мим демаган.

2005 йил, 13 май — Андижон аҳли учун йўқотиш, ҳукумат учун таҳдид сифатида талқин қилинган, халқаро ташкилотлар эса уни инсониятга қарши зўравонлик деб атаган.

20 йил ўтиб ҳам, бу фожианинг ҳақиқий манзараси тўлиқ очилмаган. Каримов бости-бости қилган фожиани Мирзиёев ўзи ҳам эсламади ва бошқалар эслашига ҳам изн бермаётгандай.

Андижон фожиасининг 20 йиллиги муносабати билан халқаро инсон ҳуқуқи ташкилотлари фаоллари президент Шавкат Мирзиёевни мазкур воқеа юзасидан мустақил тергов ўтказишга чақиришди.

"Ислом Каримов ҳукумати ва бугунги Мирзиёев маъмуриятининг Андижон қирғини борасида сукутни бузиш фурсати келди.

Ўтмишдаги зўравонликлар учун жавобгарлик бўлиши шарт. Умид қиламанки, Ўзбекистоннинг халқаро ҳамкорлари бу ишни уддалайди. Улар ҳукумат билан юзма-юз гаплашиб, бу фожиаларни тан олиш ва уларни қайта такрорламаслик учун ҳисобот механизмлари зарурлигини

тушунтиришади. Акс ҳолда оқибатлар жиддий бўлиши мумкин. Яқиндагина содир бўлган ҳодиса бунга мисол. 2022 йил июлида Ўзбекистон хавфсизлик кучлари Қорақалпоғистондаги намойишларда яна куч ишлатди. Биз Ўзбекистонда бундай ҳолатлар қайта такрорланишини истамаймиз. Хўш, президент Мирзиёев Андижон қирғини бўйича ёпилган саҳифани очишга тайёрми? Мустакил халқаро терговчиларни чақириб, ҳақиқатни аниқлаш, жиноятчиларни жавобгарликка тортиш — шу орқали Ўзбекистон жамиятида ишонч яратиш мумкин. Ва бу каби фожиа қайта ҳеч қачон такрорланмаслиги учун, шундай ҳаракатлар бўлиши шарт", HRWнинг Марказий Осиё бўйича катта тадқиқотчиси Мира Риттман.

Аслида бу чақириқ 20 йилдан бери янграмоқда. 20 йилдирки, Human Rights Watch, Amnesty International, ЕИ, БМТ ва дунёнинг етакчи лидерларининг Андижон воқеалари бўйича қайта-қайта қилган чақириқлари инобатга олинмаяпти. Аммо шунга қарамай халқаро инсон ҳуқуқлари ташкилотлари ҳар йили бу санани ёдга олади ва Ўзбекистон ҳукуматини Андижондаги қирғин қурбонлари учун адолатни тиклашга чақириб келади.

“Фожиадан сўнгги йилларда Ўзбекистон ҳукуматлари Андижондаги норозиликларни бостириш ва унинг иштирокчилари ҳамда танқидчиларини таъқиб қилиш орқали ўша пайтдаги содир этилган жиноятлар изларини атрофлича йўқ қилишга ҳаракат қилмоқда. 2006 йил баҳорига келиб, биз тузган рўйхатда қамоққа олинган инсон ҳуқуқи ҳимоячилари ва журналистлар сони қарийб қирқ нафарга етган эди. Бундан ташқари, отишмага гувоҳ бўлган юзлаб инсонлар ҳамда Андижондаги қатл қурбонлари ҳақидаги шахсий маълумотларни аниқлаш ва ҳибсга олинганлар ҳақида маълумот тўплаган фаоллар қамоққа ташланган. 20 йил ўтишига қарамай, Ўзбекистон халқаро экспертлар ва инсон ҳуқуқи ташкилотларининг Андижон воқеалари бўйича мустақил халқаро тергов ўтказиш тўғрисидаги барча талаб ва чақириқларини рад этиб келмоқда. Айни пайтда мамлакат ичидаги тазйиқлар, жумладан, инсон ҳуқуқи ҳимоячиларини таъқиб қилиш кучайган”, дейди Франциядаги Марказий Осиё инсон ҳуқуқлари ташкилоти раҳбари Надежда Атаева.

13 май 2005 йил — Ўзбекистон тарихидаги энг оғир ва баҳсли саналардан бири. 20 йил аввал Андижонда аслида нима бўлгани ҳануз номаълум қолаётган ўша ҳодисанинг матбуотга маълум хронологияси қуйидагича:

• 2005 йил 13 майга ўтар кечаси Акрамийлик гуруҳига аъзоликда айбланиб, судланаётган 23 кишининг қирқтача яқини патруль-пост батальонига ҳужум қилиб, у ердаги қуролларни қўлга киритган.
• Сўнгра улар шаҳардаги ҳарбий қисмга ҳужум уюштирган. Кейин қамоқхонага ҳужум қилиниб, у ердан судланаётган 23 киши ва бошқа маҳбуслар озодликка чиқариб юборилган.

• Ўша куни ярим тунда вилоят ҳокимлиги биноси эгалланиб, шаҳар прокурори, солиқ инспекцияси бошлиғи ва бир қанча ҳарбийлар исёнчилар томонидан гаровга олинган.
• Расмийлар берган маълумотга кўра, ўша тунда 9 ҳарбий ҳалок бўлган.
• 13 май, эрта тонгдан вилоят ҳокимлиги биноси олдидаги Бобур майдонига андижонликлар йиғила бошлаган.
• Майдон эса ҳукумат қўшинлари томонидан ўраб олинган. Тушдан сўнг майдонда, норасмий маълумотларга кўра, 10 мингга яқин одам йиғилган.
• Одамлар ҳукумат ва президент Каримов истеъфосини талаб қила бошлаган. Кечқурун соат 18 лар атрофида отишма бошланган.
• Намоёшчилар ҳарбийлар БТРлардан ва автоматлардан ҳаммани бир чеккадан ўққа тутганини билдирган.​
• Ҳодисада расмий Тошкент ҳисобича 187 киши, жумладан, аёллар ва болалар нобуд бўлган.
• Қонли воқеалар гувоҳлари қурбонлар сони расмий рақамлардан бир неча баробар кўп бўлиши мумкинлигини айтишган.

“Ўзбекистон ҳукумати йиллар давомида Андижон қирғини бўйича мустақил тергов ўтказишни мутлақ рад этиб келди. Ўша қотилликлар, давлат органларининг роли — ҳеч бири расмий текширувга тортилмади. Бу Ўзбекистон тарихидаги “қора доғ” бўлиб қолмоқда Ўша пайтда ҳукумат “бўлди, у саҳифа ёпилди” қабилида ёндошган ва уни муҳокама қилишдан воз кечган. Орадан 20 йил ўтган бўлса-да, Андижонда содир бўлган воқеалар учун жавобгарлик масаласини жуда кам сонли одам тилга оляпти. Бу жиддий муаммо. Бу фақат жабр кўрганлар учун эмас, балки ҳалок бўлганлар ва уларнинг оилалари учун ҳам — адолатсизлик. Андижон қирғинининг 20 йиллигини хотирлар эканмиз, ҳозир Ўзбекистон тарихидаги ўша зўравонликлар ҳисоботини қилиш учун яхши фурсат”, дейди HRWнинг Марказий Осиё бўйича тадқиқотчиси Мира Риттман.

Мирзиёев ҳукумати Андижон воқеалари ортидан қамоққа ташланганлардан баъзиларини озод қилгани ва хорижга қочишга мажбур бўлган айрим фаоллар ва журналистларнинг Ўзбекистонга қайтишига изн берганига қарамасдан, қонли воқеаларга сиёсий баҳо берганича йўқ.

2017 йилнинг июни бошида Андижон вилоятига сафари чоғидаги чиқишида Мирзиёев "Андижон воқеаларининг ичида юргани"ни айтиш билан чекланган. Аммо у ҳокимиятга келганидан бери бирор марта намойишчиларнинг ўққа тутилганини расман қораламаган.

“Андижон воқеаларида мен ичида юрганман, ҳаммасини биламан, ким нима қилганиниям биламан. Иккита стулда ўтирганди улар. Эртага давлат кетиб, булар келса, буларнинг найрангига ўйнайман, деб ўйин қилган улар. У ўйинлар кетмайди энди”, деган эди ўшанда Шавкат Мирзиёев.

Мирзиёв ҳукуматининг фақат бир расмийси - Бош прокурор ўринбосари Светлана Ортиқова Андижонда намойишчилар ўққа тутилгани, “қурол ишлатиш номутаносиб бўлгани”ни тан олган эди.

Светлана Ортиқованинг 2020 йил февралида янграган бу эътирофи Мирзиёев ҳукумати воқеалар борасида жиддий муҳокамаларга тайёрлигига ишора деб қабул қилинганди.

Аммо ўтган вақт мобайнида на расмийлар ва на матбуот 2005 йил 13 майида Андижонда нималар бўлгани ҳақида лом-мим демади.

Айни пайтда фаоллар Мирзиёевни 20 йил олдинги қонли воқеа изларини йўқотишга ҳаракат қилаётганликда айблашмоқда.

Жорий йилнинг 5 апрел куни Андижонга сафар қилган Мирзиёев 20 йил олдин қон тўкилган Бобур майдонини шаҳарчага, Андижон турмасини эса кўнгилочар масканга айлантириб қайтди. Бу эса фаоллар норозилигига сабаб бўлди.

“Президент Мирзиёевнинг Андижон воқеалари билан боғлиқ тарихий жойларни йўқ қилиш ҳақидаги қарорини шафқатсизлик ва беҳурматлик белгиси сифатида баҳолаш мумкин. Андижон фожиасига оид барча из ва ёдгорликлар йўқ қилиняпти. Шу воқеаларга гувоҳ бўлган инсонлар эса гўёки сукут сақлашга қасам ичгандек, гўёки шу сукут уларнинг тирик қолиш шартидек, ҳануз гапирмаяпти”, дейди Франциядаги Марказий Осиё инсон ҳуқуқлари ташкилоти раҳбари Надежда Атаева.

Надежда Атаева таъкидлаганидек, жабрланганлар, уларнинг яқинлари, воқеага гувоҳ бўлганлар — сукут сақлашга мажбур қолишмоқда.

Озодлик бир ҳафтадирки, андижонлик қочқинлар билан боғланиб, уларнинг фикрини олишга ҳаракат қилди. Бироқ ўндан зиёд қочқин билан суҳбатлашган бўлсак, уларнинг барчаси эфирга гапира олмасликларини айтишди.

Йиллар давомида хорижда қувғинликда яшаётган қочқинлар бу сукутларини қўрқув ва Ўзбекистон ичкарисидаги яқинларига нисбатан босим билан изоҳлашди.

Ҳуқуқ фаоллари ўрганишича, Мирзиёев ҳокимиятга келгач, хориждан қайтишга изн олган андижонлик қочқинларнинг айримлари ватанга қайтгач, ё қамалишган ёки жиддий назорат остида қолмоқда.

20 йил олдинги қонли воқеадан сўнг қувғинликда яшаётган андижонлик қочқинларнинг аниқ сони маълум эмас. Воқеадан сўнг минглаб одамлар чегара орқали Қирғизистонга ўтган эди.

Ўша пайтда Қирғизистоннинг Жалолбод вилояти губернатори бўлган Жусупжан Жээнбеков андижонлик қочқинлар масаласига бош-қош бўлган. У ўша воқеаларни шундай хотирлайди:

“Ислом Каримов раҳматли ўшанда “Қирғизистон аввал ўз аравасини тортиб олсин”, деб гапирган эди. Жалолободдан Советобод орқали Ўшга олиб борувчи йўлни очиб, одамлар қатнай бошлаган маҳал эди.

Каримов ўша йўлни зудлик билан ёпди. Биз Каримовнинг гапларига эътибор бермасликка ҳаракат қилдик. Аччиғимиз келди, жавоб берсак ҳам бўларди, лекин икки давлат ўртасидаги муносабатлар бузилиши мумкин эди. Лекин қўриқлашни кучайтиришга тўғри келди. Чегара жуда яқин эди — кўприкнинг нариги томонида чегара. У ердан ўқ отиб, сўнгра “Қирғизистон ўлдирди,” деган туҳмат қилиниш эҳтимоли ҳам йўқ эмас эди. Яширмайман, менга ҳатто бир чемодан пул ҳам таклиф қилишган. Аммо мен кескин рад этдим. Ҳаттоки қўшни давлатдаги каттаконлар мени қўрқитишган. “Керак бўлса, сени ўғирлаб кетиб, Ўзбекистонда қамаймиз, кейин мана шу қочқинларга алмаштирамиз”, дейишган. Бир чемодан пулни ҳам кўрсатиб, “шу пулни олинг, туни билан қочқинларни Ўзбекистонга олиб ўтамиз”, деб таклиф қилишган. Шайтоннинг гапига кириб, “хўп” десам, у одамларини чегарадан олиб ўтиб, ўша ернинг ўзида отиб, кўмиб ташлашса, жавобгарлик кимнинг бўйнида бўларди? Албатта, менинг — Жээнбековнинг зиммасида бўларди. Бу билан икки эл ўртасидаги алоқага ҳам катта дарз кетарди”.

Собиқ губернатор Жээнбековга кўра, андижонлик қочқинлар Қирғизистонда 2007 йилнинг ўрталаригача бўлишган. Кейин улар Европа ёки Канада каби мамлакатлардан бошпана олишган.

Бу воқеалардан 20 йил ўтиб, Андижон фожиасига оид ҳеч бир ўзбек расмийси жавобгарликка тортилиши кузатилмади.

Фаоллар фикрича, Каримов даврида Андижон воқеалари тепасида турган мулозимларнинг аксари Мирзиёевга яқинлиги мустақил тергов ўтказишга тўсқинлик қилиб келмоқда.

Масалан, 2005 йилдаги воқеалар пайти Ички ишлари вазири бўлган Зокиржон Алматов ва ўша пайтда МХХ раиси бўлган Рустам Иноятов ҳозир ҳам давлат тизимида таъсирини сақлаб қолган деб ишонилади. Уларнинг иккаласи ҳам президент Мирзиёевга яқин шахслар сифатида тилга олинади.

Андижон қирғини ортидан Европа Иттифоқининг санкциялар рўйхатига киритилган Алматов воқеалардаги масъулиятини тан олган, ҳатто қарорларни "шахсан ўзи" қабул қилганини таъкидлаган Kun.uz мухбири билан суҳбатда:

"Мени Андижон воқеаларида айбдор деб кўп гапиришади. Ҳа, мен ўшанда штаб бошлиғи бўлганман, қарорни мен қабул қилганман, аммо ким ўшанда Андижонга қурол кўтариб келди? Ким чегарадан қурол билан ўтди? Ким Ички ишлар вазирлигига қарашли ППСга қуролли ҳужум қилди, ким ҳарбий қисмга ҳужум қилиб, қурол-яроғ олди? Ким тергов ҳибсхонасига ҳужум қилиб, 500дан ортиқ ашаддий жиноятчиларни чиқариб юборди? Ким ҳокимият биносини эгаллаб унга ўт қўйди? Ким юзга яқин суд-ҳуқуқ тизимидаги ходимларни тутқунда ушлаб, баъзиларини қатл этди? Ҳукумат нима, қараб туриши керакмиди?".

Алматов отишма пайтидаги бошқарув ва буйруқлар учун жавоб бериши керак бўлган шахс сифатида тилга олинса, ҳуқуқ фаоллари Иноятовни — гувоҳларга қарши тазйиқларни мувофиқлаштирганлик, далилларни йўқ қилиш ва инсон ҳуқуқлари поймол қилинган тергов жараёнлари учун жавобгар, деб ҳисоблашади.

“Мирзиёев Зокиржон Алматов ва Рустам Иноятовни жавобгарликка тортишга тайёр эмас. Бу Шавкат Мирзиёевда ҳам, Ислом Каримовда ҳам сиёсий ироданинг етишмаслиги билан боғлиқ. Аслида, бу жиноятларнинг барча ижрочилари Каримовнинг буйруқларини бажарган. Мен ишонаманки, Андижон воқеаларига нисбатан адолатли ва холис баҳо бериш — Ислом Каримов режими ҳақидаги бўртирилган тасаввурларни рад этишга олиб келади. Кейинги босқич эса — жиноят учун жавобгар бўлган шахсларни аниқлаш ва уларни жазога тортиш бўлиши керак. Алматов — Андижондаги оммавий ўлдириш учун жиноий жавобгарликка тортилиши керак. Иноятов эса — Андижон фожиаси гувоҳларига нисбатан қатағон тадбирларини мувофиқлаштиргани, инсониятга қарши жиноятларнинг далилларини йўқ қилгани учун, шунингдек оммавий ўқ отиш, қийноқлар ва асоссиз қамоққа олиш амалиёти учун жавоб бериши керак. Аммо Мирзиёев уларни жазолаш учун жасоратли қадам ташлашга тайёр эмас. Аксинча, у Иноятов ва Алматов билан келишувга борган, бу орқали ўз ҳокимиятини мустаҳкамлашни афзал кўрмоқда”, дейди Франциядаги Марказий Осиё инсон ҳуқуқлари ташкилоти раҳбари Надежда Атаева.

Ҳуқуқ фаоллари таъкидича, адолатли тергов - Андижон фожиасига аниқ баҳо беришни таъминлайди, ва бу жараён Ислом Каримов режими юзасидан тарихий хулоса чиқаришга олиб келиши мумкин. Бироқ ҳозирча ҳукумат бу йўлни танлагани йўқ.