47 ёшли Ўткир Раҳматуллаев 2000 йили туристик виза билан уч ойга АҚШга келган эди. У аввалига мамлакатда ноқонуний равишда қолиб, кейинроқ АҚШ армиясига қўшилди ва 11 йил хизмат қилди, шу жумладан Афғонистонда ҳам. Кейин у Америка фуқаролигини олди. Ҳозир Ўткир ватанга қайтишга уринмоқда, аммо унга Ўзбекистонда уни жиноий таъқиб кутиши мумкинлиги ҳақида ишора берилаётгани айтилмоқда.
«Чўзилиб кетган саёҳат» ва Бушга ёзилган хатлар
Ўзбекистонлик Ўткир Раҳматуллаев АҚШда 25 йилдан ортиқ вақтдан бери яшаб келмоқда. У илк бор бу мамлакатга 2000 йили уч ойлик туристик виза билан, Самарқанд чет тиллар институтини битирганидан бир йил кейин борган. Аммо саёҳат режаси “чўзилиб кетди” — у АҚШда ноқонуний равишда қолиб, янги ҳаёт бошлаган.
«Дастлаб шундай ўйлагандим: сайёҳ сифатида бориб, уч ойдан кейин қайтаман. Аммо бу ерга келгач, ҳаёт даражасини кўрасиз, таққослайсиз ва ватанга қайтиш қийин бўлади. Масалан, ўша йилларда мен Самарқанддаги ота-онамга 1000–2000 доллар жўнатар эдим. Улар пулни олиш учун банк ходимларига 100–200 доллар пора беришга мажбур бўлишарди. Бу мени жуда ҳайратга солган — чунки Америкада бундай нарса йўқ: кун ёки тун бўлишидан қатъи назар, банкоматдан эркин пул ечиш мумкин. Шу сабабли бу ерда қолишга қарор қилдим», — дейди Ўткир.
Раҳматуллаев беш йил давомида АҚШда ҳужжатсиз яшаган. 2005 йили ўз мақомини қонунийлаштириш ниятида АҚШ армиясига қўшилган. Унинг сўзларига кўра, хавфсизлик органлари ёки қуролли кучларда хизмат қилиш болалигидан орзуси бўлган.
«Институтимизда ҳарбий кафедра йўқ эди, лекин мен хизмат қилишни жуда хоҳлардим. Ўша йилларда Ўзбекистонда 200 доллар катта пул саналган. Одамлар армияга бормаслик учун шунча пора беришарди. Мен эса аксинча, шу пулни бериб, мени хизматга олишларини сўрадим. Аммо рад этишди, чунки ўша пайтдаги қонунга кўра, оилада ягона ўғил бўлганлар армияга чақирилмасди», — дейди Ўткир.
Унинг аризалари АҚШдаги ҳарбий чақирув бўлимида ҳужжатлар йўқлиги сабаб рад этиларди. Шунда Ўткир хат ёзишни бошлаган.
«Президент Жорж Буш (кичик), вице-президент Дик Чейни ва сенаторларга ёзганман. Хатда бир нечта тилларни билишимни ва хизмат қилишни хоҳлашимни айтганман. Хатни қабул қилишган ва АҚШ Мудофаа вазирлигига йўллашган, у ердан эса бизнинг ҳарбий чақирув бўлимига юборишган. Кейин мени чақиришди, суҳбат бўлди, тил бўйича барча тестларни муваффақиятли топширдим», — дейди Ўткир.
Натижада, ҳужжатсиз бўлишига қарамай, уни АҚШ қуролли кучлари кадрлар бўлимига қабул қилишган. Унинг тил билимлари айниқса Афғонистон ва Ироқдаги урушлар пайтида катта аҳамият касб этган.
«Агар сиз мамлакат учун фойдали бўла олсангиз, баъзан истисно қилишади. Отам — тожик, шу боис мен тожик тилини биламан. Бу тил Афғонистонда сўзлашиладиган тилларга яқин. Шунингдек, онам ўзбек бўлгани учун ўзбек тилини ҳам билардим. Ўша пайтда яна бир жиддий муаммо бор эди: бир томонда — “Толибон” ва “Ал-Қоида”, иккинчи томонда эса — террорчи ташкилот ҳисобланган “Ўзбекистон ислом ҳаракати” [бошқа кўплаб мамлакатларда, жумладан, АҚШ ва Европада террорчи ташкилот сифатида тан олинган. 1996 йили Ўзбекистонда тақиқланган сиёсий партия ва ҳаракатлар аъзолари томонидан тузилган. — Таҳр.].
Мен улар учун нафақат тилларни билганим учун, балки маданият ва урф-одатларни тушунганим учун ҳам фойдали эдим. Масалан, эркак аёл билан қўл бериб кўришмаслиги ёки уларга тикилиб қарамаслиги кераклигини биламан. Ёки Ўзбекистонда баъзан муаммолар дастурхон атрофида, банкета, ҳатто арақ билан ечилганини ҳам тушунардим. Америкаликлар бу нарсаларни билмасди, шунинг учун менинг билимларимдан фойдаланишарди», — дейди Ўткир.
Узоқ кутилган фуқаролик ва Афғонистонга сафарлар
Ярим йил ўтгач, Ўткир Раҳматуллаев Америка фуқаролигини олди. У армияда жами 11 йил хизмат қилди, шундан икки марта Афғонистонда бўлган.
Унинг илк сафари 2007 йили бўлиб ўтган ва нисбатан тинч кечган — ўша пайтда у кадрлар бўлимида ишлаган, база ҳудудидан чиқмаган.
Иккинчи марта эса, 2014 йили, Ўткирни махсус бўлинмага жўнатишган.
«Икки-уч марта шундай вазият бўлдики, мен тирик қолмаслигимни ўйладим. Бир қишлоққа борган эдик. Одамлар бизга яқинлаша бошлади, биз улар билан суҳбатлашдик, ёрдам кўрсатдик. Бир пайт тўсатдан ҳаммаси тарқалиб кетди. Қумга қарасам — гўё ёмғир ёғаяпти. Кейин англадимки, бу ёмғир эмас, ўқлар эди. Бир ўқ оёгимдан 30 сантиметр наридаги қумга тегди, бошқаси эса ёнимизда турган машинага урилди. Биз тезда машиналарга ўтирдик, қаердан ўқ отилаётганини ҳам билмадик», — деб эслайди Ўткир.
Унинг айтишича, бу воқеадан сўнг у дарҳол қандай хавф остида бўлганини англамаган.
«Базамизга қайтганимда, яшайдиган хонамга ракета тушганини кўрдим. Ҳатто кулдим ҳам. Кейин эса ўйга толдим: агар ўша қишлоқда ўқлар қумга эмас, менга тегганидачи? Агар ракета хонамга эмас, менга тушганидачи?» — дейди у.
Энг хавфли ҳолат, унинг сўзларига кўра, Рамазон ойидаги Лайлатул-Қадр кечасида содир бўлган. Исломда бу муқаддас тун — Қуръон нозил қилинган тун сифатида қадрланади. Ўша кечаси Ўткир бўлган Америка ҳарбий базасига узлуксиз ҳужум қилинган.
«Биздаги ҳаво ҳужумларига қарши мудофаа тизими (ПВО) одатда ҳужумни олдиндан аниқлайди, лекин агар 1–2 километр масофадан отишса, тизим улгурмайди. Бизга ҳатто буйруқ берилди: ҳамма бир жойда турмасин, агар ракета тегса, бутун отряд эмас, фақат бир-икки киши ҳалок бўлсин. Ўша пайтда мен аниқ ўлимни кутдим.
Шундай лаҳзаларда инсон бутун умрини кўз олдидан ўтказади — гўё туғилган кундан бошлаб. Ўшанда Афғонистонга келганимдан афсусландим. “Мен нима учун ўламан? Ким мени эслайди?” деб ўйладим. Чунки ҳаммаси маъносиздек туюларди — одамлар ўлаяпти, натижа эса йўқ. АҚШ Афғонистонни тарк этди, мамлакатни яна толиблар эгаллади. Шунда савол туғилади: шунча одам нега ҳалок бўлди, шунча маблағ нималарга сарфланди?» — деб сўрайди Ўткир.
Ватанга қайтиш
Раҳматуллаевнинг айтишича, Афғонистонга биринчи ва иккинчи сафари орасида у АҚШнинг Тожикистондаги элчихонаси ҳарбий бўлимида фаолият юритган.
У дипломатик делегация таркибида бир неча марта Қирғизистонга, шунингдек, ўз ватани — Ўзбекистонга ҳам келган. Бу унинг ватанга қайтишига 13 йил бўлганидан кейинги биринчи ташриф эди.
«[Ҳозир марҳум президент Ислом] Каримов даврида бу жуда қийин эди. Америкага кетган одамлар қайтса, уларни “халқ душмани” деб аташарди. Кириш ҳам осон эмасди. [Президент Шавкат] Мирзиёев ҳокимиятга келгандан кейин эса анча енгиллашди. Биринчи марта Ўзбекистонга келганимда, чегарага яқинлашдик. Чегарачи паспортига қаради — унда отасининг исми ёзилмаган. Бир пайт: “Раҳматуллаев Ўткир Ҳикматуллаевич, ростдан қайтдингизми?” деди. Лекин буни “ҳуш келибсиз” дегандек эмас, балки “манави тутилибди-ку” дегандек тонда айтди. Шу пайт чегарада туриб, Ўзбекистонга киришим тўғрими, деб иккиланиб қолдим. Аммо ёнда 20 га яқин америкалик дипломат бор эди — шу боис киришга қарор қилдим. “Улар билан бўлсам, менга тегишмас”, деб ўйладим», — деб эслайди Ўткир.
У хизмат сафари давомида Самарқандга ҳам борган, у ерда яқинлари ва болаликдаги дўстлари билан учрашган. Аммо кейин билдики, у кетгандан сўнг ўша одамларнинг барчасини сўроққа чақиришган.
«Уларга Афғонистондаги суратларимни кўрсатиб, “бу — ватанига хиёнат қилган, танисангиз керак”, деб сўрашган. Бир дўстимни уришганини билдим. У менга қўнғироқ қилиб, “Ростини айт, қаерда ишлаяпсан?” деди. Унинг овози бошқача эди — биз бирга ўсганмиз, у одатда ҳазил билан гапиради, лақаблар ишлатади. Бу сафар эса расмий ва совуқ овозда гапирди. Шунда ўйладим: ё уни ёзиб олишяпти, ёки ёнда хавфсизлик ходимлари турибди», — дейди Ўткир.
Раҳматуллаевнинг таъкидлашича, унинг яқинлари ва дўстларини Ислом Каримов даврида сўроққа чақиришган, аммо бу ҳолат Мирзиёев ҳокимиятга келганидан кейин ҳам давом этган.
«Ўша Каримов даврида сўроққа чақирилган дўстим ҳозир Америкада яшайди, шунинг учун унинг ҳикоясини эркин айта олдим. Аммо яна бир нечта яқинларим бор — уларни ҳам Мирзиёев ҳокимиятга келгандан кейин сўроққа чақиришган. Ҳаммаси яна бошидан бошланди», — дейди Ўткир.
Унинг сўзларига кўра, Ўзбекистон ҳокимият идоралари унга нисбатан ҳеч қандай расмий айблов қўймаган. Ўткир ватанидан адвокатлар ёллаб, яқинларига нисбатан босим ва сўроқларнинг сабабини аниқлашга уринган, аммо бир муддатдан сўнг адвокатлар алоқани узиб қўйган.
Шунингдек, у АҚШдаги Ўзбекистон элчихонасига ҳам мурожаат қилган.
«Сўрадим: “Менга қайтиш мумкинми?” Улар жавоб берди: “Йўқ, мумкин эмас. Сиз биласиз-ку, қайтсангиз, сизга нисбатан модда бор. Сиз АҚШ армиясида хизмат қилгансиз. Сизни қамашлари мумкин”. Мен айтдим: “Хўп, агар шундай бўлса, жавобгарликни ўз зиммамга оламан. Ахир умримнинг охирини қамоқда ўтказмоқчи эмасман-ку”», — дейди Ўткир.
Ҳозир у оиласи билан Нью-Йорк шаҳрида яшайди, аммо ватанга қайтиш ниятидан воз кечмаган.
«Афғонистонга боргунга қадар ҳаётга бошқача қарайдими. Ўйлардимки, ҳамма нарса пул билан ҳал бўлади. Лекин у ерда, ҳаёт ва ўлим чегарасида турган пайтингда, пул, машина, қиммат уй — ҳаммаси орқага чекинади. Дунёқарашим бутунлай ўзгарди. Кўп ўзбеклар шундай дейди: “Америкада пул топаман, лекин қариликни Ўзбекистонда ўтказаман.” Шунинг учун улар Америкада яшаса ҳам, ватанларида уйлар қуришади. Менинг ҳам шундай режаларим бор. Ҳозир иммиграция масалалари билан шуғулланаман. Армияда хизмат қилганман, элчихонада ишлаганман. Ўзбекистонга фойдали бўлишим мумкин», — дейди Ўткир.
Чет эл армиясида хизмат қилганлик учун жавобгарлик масаласи
Ўткир Раҳматуллаев ватанга қайтган тақдирда уни қандай жавобгарлик кутиши мумкинлиги ҳозирча номаълум.
«Азаттык Осиё» бу борада изоҳ сўраб Ўзбекистон Давлат хавфсизлик хизмати билан боғланди, аммо идора изоҳ беришдан бош тортди.
Ўзбекистон қонунчилиги фуқароларга чет эл қуролли кучлари, хавфсизлик хизматлари ёки ҳарбий адлия органларига қўшилишни тақиқлайди. Жиноят кодексининг 154-моддасига кўра, бошқа давлат армиясида хизмат қилиш ёки унга ёлланиш 5 йилгача озодликдан маҳрум этиш билан жазоланади.
Илгари ҳам ушбу модда бўйича, хусусан, Яқин Шарқдаги қуролли можароларда иштирок этган ўзбекистонликларга нисбатан жиноят ишлари қўзғатилган.
Россиянинг Украинага қарши уруши бошланганидан сўнг, Тошкент фуқароларни чет эл армияларига қўшилмасликка чақиришни кучайтирди. Аммо Украинадаги “Хочу жить” давлат лойиҳаси маълумотларига кўра, фақат 2025 йилнинг ўзида камида 902 нафар ўзбекистонлик Россия Мудофаа вазирлиги билан шартнома имзолаган.
Урушда қатнашган айрим ўзбекистонликлар мамлакатга қайтгач наймчиликда айбланиб судланган, аммо кузатувчилар таъкидлашича, уларнинг кўпчилигига шартли ёки енгил жазо тайинланган. Таҳлилчиларнинг фикрича, бунинг сабаби — Тошкентнинг Москва билан муносабатларда низо чиқаришни истамаслиги бўлиши мумкин.
