Markaziy Osiyo mamlakatlarida Ramazon ro‘zasini tutuvchilar soni tobora ortmoqda. Gavjum masjidlar va kunduzi huvillab qolayotgan kafe-restoranlar buni tasdiqlaydi. Ammo tadbirkorlar Ramazonda qanday biznes yuritishni allaqachon o‘rganib olganlar: musulmonlarning muqaddas oyida umumiy ovqatlanish xizmatlari, taom xillari ro‘zadorlarning talablariga moslashtiriladi. Ozodlikning "Ozodlik-Osiyo" loyihasi bu moslashuv qanday kechayotgani bilan qiziqdi.

Ramazon-set, kombo va sovg‘alar

Ramazon oyida mahsulot yetkazib beruvchilarning asosiy e’tibori ro‘zadorlarning saharlik va iftorlik dasturxoniga qaratiladi. Tadbirkorlar katta shaharlarning vaqti ziq aholisi uchun tayyor taom to‘plamlari – 2-15 kishilik setlar va kombolar taklif qilishmoqda. Hatto vegetarianlarga mo‘ljallangan ovqatlar ham bor va bular bari yetkazib beriladi.

Bishkekdagi bir restoran yanada ilg‘orroq bo‘lishga intilib, saharlikda xo‘randalarga shved stoli taklif qilmoqda: 750 som (8,6 dollar) to‘lagan odam soat 01:30 dan og‘iz yopiladigan mahalgacha stoldan istaganicha ovqat olib yeyishi mumkin. Qolaversa, ushbu muassasa ro‘zadorlar ehtiyojiga qarab ilk bor jadvalini o‘zgartirib, 18:00 dan 06:00 gacha ishlashga o‘tgan.

“Odatiy ish jadvalimizga Ramazondan keyin qaytamiz. Musiqali oqshomlar ham qaytadi. Ularni ramazon munosabati bilan to‘xtatib turibmiz”, deydi restoran boshqaruvchisi Baktibek Qilichbek ulu “Ozodlik-Osiyo” bilan suhbatda.

Restoran mijozlarga bir necha taomdan iborat standart iftorlik to‘plamlarini ham taklif qiladi, ularning narxi kishi boshiga 1800 som (20 dollar).

Onlayn do‘konlar Ramazonni uyda, oilasi bilan o‘tkazadiganlar uchun tematik bezaklar – “Ramazon/Ramadan” yozuvli pufaklar va pufak harflar, chiroqlar, anvoyi idish-oyoq hamda dasturxon ziynatlarini taklif qilmoqda.

4 yildan beri uylar va ofislarni bezatish bilan shug‘ullanuvchi bishkeklik Gulnora Ramazon oldidan uning mahsulotlariga talab ortishini aytadi.

“Mijozlarim asosan uy bekalari va do‘kondorlar. Eng ko‘p “Ramadan mubarak” yozuvini hamda yarim oy, yulduzlar, arabiy yozuvlar bilan bezatilgan chiroqlarni xarid qilishadi. Aksar xaridorlar kelgusi yil ham kelib, doimiy mijoz bo‘lib qolishyapti”, deydi tadbirkor ayol.

Gulnora ba’zan odamlarning ko‘nglidan chiqishga har doim ham muvaffaq bo‘lmasligini tan oladi.

“O‘tgan yili “Ayt maarek bolsun” (“Hayit muborak bo‘lsin”) degan tabrik so‘zni hosil qiladigan bayroqchalar va harflar buyurtma qilgandim, lekin ular mijozlarimga yoqmadi. Odamlar ko‘proq “Ramadan mubarak” yozuvini ma’qul ko‘rishadi”, deydi Gulnora biznesining “past-balandi” haqida gapirarkan.

Ayol Bishkekda har yili bir necha marta o‘tkaziladigan musulmon yarmarkasi – Halal bazaar'ga borishni kanda qilmaydi. U yerda LED-displey va vibratsiyali elektron tasbehlar, 5 tilda (qirg‘iz, qozoq, o‘zbek, tojik va rus) gapiruvchi ovozli o‘rgatuvchisi bor interaktiv joynamozlar va boshqa antiqa buyumlarni arzon narxlarda sotib olish mumkin.

Onlayn-ehsonlar va arabcha so‘zlardan voz kechish

Ramazon faqat ro‘za tutish emas, balki yaxshilik va savob oyi hamdir. Bishkekdagi bir shirkat kechki tirbandliklarda qolib ketib, iftorlikka ulgurmagan ro‘zadorlarga g‘amxo‘rlik qilishni odat qilibdi.

“Direktorimiz 16 yildan beri ro‘za tutadi, u g‘oyamizni ma’qulladi, shundan so‘ng biz Ramazon tugaguncha har oqshom poytaxtning katta chorrahalariga chiqib, barcha xohlovchilarga suv va qadoqlangan bir necha xurmo ulashishga qaror qildik”, deydi tashkilotning HR-menejeri Natalya Amsharyuk. Uning aytishicha, yo‘lovchi va haydovchilar ushbu aksiyadan juda xursand bo‘lishibdi.

Mintaqa mamlakatlarida tadbirkorlikning boshqa turlari ham Ramazonga moslashtiriladi. Masalan, aksar mobil aloqa operatorlari va fintex-shirkatlar o‘z ilovalariga hududlar bo‘yicha saharlik va iftorlik vaqtidagi farqlarni ko‘rsatgan holda Ramazon taqvimlarini joylashtirishadi. Shuningdek, ilovadan duolar matnini ham topish mumkin, so‘nggi yillarda esa onlayn tartibda – zarur tugmani bosish orqali ehson qilish imkoniyati paydo bo‘ldi.

Ramazon kirishidan oldinroq Qirg‘iziston musulmonlari diniy idorasi endi zakot va fitrni QR-kod orqali o‘tkazish mumkinligini ma’lum qildi. Qozog‘iston musulmonlari diniy idorasi esa Qurban nomli maxsus saytni ishga tushirdi: unda qurbonlik uchun jonzotni onlayn tanlash, haqini to‘lab sotib olish va so‘ydirib, manzilga yetkazishga buyurtma berish imkoniyati yaratilgan.

To‘g‘ri, ko‘pchilik Qurbon hayitida qurbonlik qilishni odat qilgani sababli arizalar qabul qilish hozirda to‘xtatilgan, ammo muhtojlarga bepul go‘sht yetkazib berish uchun so‘rovlar qabul qilish davom etyapti: buning uchun talabgor STIR, ism-familiyasi va telefon raqamini, shuningdek yashash manzili va ijtimoiy maqomini (masalan, ko‘p bolali oila, nogironligi bor shaxs, yolg‘iz ona yoki ota va hkz.) ko‘rsatishi lozim.

Ramazon kirishi arafasida Qozog‘iston bosh muftiysi Naurizboy hoji Taganuli tadbirkorlarni ijtimoiy muhim oziq-ovqat mahsulotlari narxini tushirishga da’vat qildi. Xususan, u muayyan mahsulotlarga chegirma joriy qilish, juma kunlari muhtojlarga bepul non ulashish kabi xayrli ishlarni eslatdi. Bundan tashqari, bosh muftiy vatandoshlarini diniy atamalarni ona tilida qo‘llashga, masalan, iftorni “auizashar”, saharlikni esa “sәresі” deb qo‘llashga chaqirdi.

Din ishlari boshqarmasi rahbari Saginish Janaboy esa “iftor dasturxonlarini dabdabali ziyofatga aylantirishning nojoizligi” to‘g‘risida nasihat qildi.

Ammo, odamlar dunyoviy bayramlarni Ramazonga moslab xursandchilik qilish yo‘lini topishyapti. Boz ustiga bu yil Xalqaro xotin-qizlar kuni ro‘za vaqtiga to‘g‘ri keldi. 8-mart arafasida Ostonada ayollar klubi “Bal Ramazon” nomli iftor marosimi tashkil qildi. Dasturxondan so‘ng tanlov o‘tkazilib, g‘oliblarga SPA-salonlarga sertifikatdan tortib, dizaynerlik liboslarigacha turli mukofotlar topshirildi. Bosh g‘olibga esa Umra yo‘llanmasi nasib qildi.

Ramazon oyiga to‘g‘ri kelgan yana bir bayram bu Navro‘z. O‘tgan yili ro‘za Qozog‘iston aholisi va hukumatiga sharqona Yangi yilni keng nishonlashga xalal bermagan edi. O‘shanda Navro‘z 10 kun bayram qilingan, har bir kun uchun alohida nom va tematika o‘ylab topilib, ushbu dekada “Navro‘znoma” deb nomlangan edi.

Qozog‘istonning eng yirik shahri Olmaotada bir necha yildan beri Ramazon bilan Navro‘zni qo‘shib nishonlashadi. Bayram arafasida jome masjidi yonida “Ramazon chodiri” o‘rnatilib, har kuni 500 kishiga bepul iftorlik beriladi, 21-mart kuni esa mehmonlarni bo‘g‘irsoq va boshqa milliy taomlar bilan siylaydilar. Shahardagi 50 dan ziyod masjid “eng go‘zal va shukuhli bayram tashkilotchisi” nomi uchun o‘zaro musobaqalashadi, turli tadbirlar, jumladan, “Jarapazan-Party” (Yo Ramazon yoki Ramazon qo‘shig‘i) tanlovi o‘tkaziladi.

Olmaotadagi keytering xizmatlaridan biri “Ozodlik-Osiyo”ga ro‘za oyi bo‘lishiga qaramay oshpazlar xizmati va banketlar tashkil qilishga talab yuqoriligini aytdi.

“Bunaqa turdagi xizmatlarni biz asosan iftorlik uchun taklif qilamiz, buyurtmalarimiz ko‘p. Misol uchun, 8-martga iftorlik furshetlar qilib berdik, 21-22-mart kunlariga ham ancha-muncha buyurtmalar olingan. Bizga asosan tashkilotlar murojaat qilishadi”, deya izoh berdi shirkat.

Uning shartlaridan biri shuki, buyurtma eng kamida 10 kishilik bo‘lishi kerak, taom to‘plamlari narxi esa 70 ming tanga (taxminan 140 dollar)dan boshlanadi. Lekin shuncha odamga mo‘ljallangan og‘irochar uchun “taomlar kompleksi” 100 ming tanga (yoki 200 dollardan ko‘proq) bo‘ladi.

Alkogol va sayohatlarga taqiq

Darvoqe, Ramazon vaqtida va hatto u boshlanishidan oldin Qozog‘istonning bir qancha hududlarida aholi tadbirkorlar bilan kelishib, do‘konlarda spirtli ichimliklar sotishni taqiqlagani haqida xabarlar paydo bo‘ldi. Xususan, Qizilo‘rda, Atirau, Turkiston va Sharqiy Qozog‘iston viloyatlaridagi qator qishloqlar ushbu tashabbusni qo‘llab-quvvatlagan.

O‘xshash manzarani O‘zbekistonda ham kuzatish mumkin: aksar do‘konlar spirtli ichimliklarni savdodan oladi, alkogol do‘konlari esa vaqtincha ishlamaydi.

Shunaqa mahsulotlarni ulgurji yetkazib berish bilan shug‘ullanuvchi toshkentlik Abrorning so‘zlariga ko‘ra, poytaxtning ikki tumanidagi unga qarashli do‘konlarning 80 foizi Ramazon oyida yopiladi. Aytishicha, bular asosan faqat alkogol bilan savdo qiluvchi maxsus do‘konlar bo‘lib, ular “muqaddas oyga hurmat yuzasidan, rahbariyat qarori bilan ixtiyoriy yopiladi”.

“Ayrim do‘konlar ishlashda davom etgan taqdirda ham yangi mol olmaydi, qoldiq mahsulotlarni esa ichkiliksiz yasholmaydigan odamlarga sotib, tugatadi”, deydi u.

“Ozodlik-Osiyo” suhbatdoshiga ko‘ra, Toshkentda aroq-vino do‘konlaridan taxminan 40 foizi Ramazonda o‘z faoliyatini to‘xtatar ekan.

Poytaxtdagi aksar kafe va restoranlar ham alkogol savdosini taqiqlab, ish jadvalini faqat iftorlikka moslashtirmoqda. Hatto oilaviy ziyofatlar va boshqa tadbirlarga buyurtmalar ham spirtli ichimliklar qo‘yilmasligi sharti bilan qabul qilinyapti.

Xohlovchilar bayram taomlarini uyga buyurtma qilishlari mumkin. To‘plamlar odatda o‘zbek oshxonasining palov, moshkichiri, qozon kabob va boshqa an’anaviy taomlarini o‘z ichiga oladi. Ovqatlar yoniga salatlar, suyuq osh, shirinlik (eng avvalo, xurmo) va ichimliklar qo‘shiladi. Bir kishilik taomlar to‘plami, eltib berish haqi bilan birga 120 ming so‘mga tushadi.

Ramazon oyida o‘zbek sayyohlik shirkatlari mijozlarga ziyoratgohlarga maxsus sayohatlarni taklif qiladi. Ekskursantlarni toliqtirib qo‘ymaslik uchun asosan ikki kunlik qisqa safarlar tashkil qilinmoqda, saharlik va iftorlik qilib berishni shirkatlar o‘z zimmasiga oladi. Xohlovchilar Hoja Ahmad Yassaviy maqbarasini ziyorat qilgani Qozog‘istonning Turkiston shahriga, shuningdek Samarqand va Buxoro kabi tarixiy shaharlarga borishlari mumkin. Toshkentdagi sayyohlik shirkatlaridan birining rahbariga ko‘ra, bunaqa sayohatlarni asosan 2-3 kishilik kichik guruhlar yoki oilalar tanlamoqda, Ramazon mijozlar tarkibiga ta’sir qilgan – yoshi o‘tib qolgan kishilar yo‘q hisobi.

Yana bir e’tiborli jihat shuki, Ramazon oyida Toshkentda, ayniqsa uning aholi zich yashaydigan mavzelarida ayrim tarmoq do‘konlar kechayu kunduz ishlashga o‘tadi. Boshqa oylarda 24/7 ish rejimi qo‘llanmaydi.

Bundan tashqari, riteylerlar bu davrda 100 so‘mdan 1 mln so‘mgacha qiymatli sovg‘a kartalarini chiqarishmoqda. Ularni asosan sovg‘aga yoki muhtojlarga ehson tariqasida berish uchun xarid qilishadi.

Taqvim, xurmo solingan yeguliklar, gullar

Tojikistonda ham ayni manzarani ko‘rasiz. Dushanbedagi deyarli barcha umumiy ovqatlanish shoxobchalari va katta do‘konlar kechki soatlarda mijozlarga bepul xurmo va suv manzirat qiladi. Supermarketlar kassalarida esa xohlovchilarga Ramazon taqvimi bepul tarqatilmoqda.

“Biz flash-sales, ya’ni ushbu oyda talabgir bo‘lgan muayyan mahsulotlarga qisqa muddatli chegirma aksiyalarini boshladik”, deydi yirik savdo tarmoqlaridan birining marketing bo‘limi vakili Eraj Rahimov.

Suhbatdoshimizga ko‘ra, shirkat yil bo‘yi turli xayriya tadbirlarini o‘tkazadi, lekin Ramazon oyida ular soni ko‘paytiriladi.

“Supermarketimizga kirishda maxsus bokslar qo‘yilgan: savobtalab kishilar bizda xarid qilingan mahsulotlarini muhtojlarga tarqatish uchun o‘sha yerda qoldirishlari mumkin. Biz ushbu mahsulotlardan oziq-ovqat to‘plamlari tuzib, ro‘yxat bo‘yicha muhtojlarga ulashamiz. Ular asosan un, shakar, yog‘, guruch, grechka kabi eng zarur mahsulotlar bo‘ladi”, izoh beradi Rahimov.

Ramazon oyida barcha biznes turlarida kreativlik kuzatiladi, ammo bu borada eng ilg‘ori, albatta, umumiy ovqatlanish sohasidir. Masalan, Dushanbedagi bir pissaxona muqaddas oyda maxsus xurmo “lineykasi”ni chiqara boshlabdi: u xurmo solingan mini rulet, xurmoli-sutli kokteyl, xurmo shirasi qo‘shilgan choy hamda qahvaxo‘rlar uchun xurmoli lattedan iborat.

“Biz buni ko‘pdan beri rejalab yurgandik, chunki xurmo Ramazon ramzlaridan biri. To‘plamdagi asosiy masalliq bu xurmo siropi. Tojikistonda yo‘qligi sababli uni chetdan olib kelyapmiz. Xurmo juda shirin narsa bo‘lgani bilan uning siropi mayin, yoqimli bo‘larkan, u qo‘shilgan ichimlik iftorlikka yaxshi ketadi”, deydi fast-fud restoranlaridan birining marketing bo‘limi boshlig‘i Lola Imomyorbekova.

Dushanbedagi kofeshop sohibasi Dilshoda Shodiyeva esa jamoasi bilan birga o‘ylab topgan yangilik – bir necha dona xurmo va maxsus stakandagi makaruns deserti haqida so‘zlab berdi.

“Bunaqa to‘plamlar kechgacha ishlaydiganlar uchun ayni muddao, chunki yo‘l-yo‘lakay og‘iz ochib, tamaddi qilib olishlari mumkin”, deydi tadbirkor ayol.

Uning aytishicha, Ramazon kirganidan so‘ng do‘kon kunduzi ishlashni to‘xtatgan. “Ro‘zadorlarga hurmat yuzasidan shunday qildik, qolaversa jamoamizda ko‘pchilik ro‘za tutgan, ularni oshxonada ishlatish ayb bo‘ladi”, deydi Shodiyeva.

Dushanbedagi mashhur gul do‘koni esa iftor dasturxonini bezatish uchun maxsus gul installyatsiyalarini sotuvga chiqaribdi. Do‘kon xodimi poytaxtliklar ularni bajonidil sotib olishayotganini aytadi. Shunday xaridorlardan biri, Tahmina Mirova instalyatsiyalar “iftorlik dasturxoniga bayramona ko‘rk va shukuh berishi”ni aytadi.

Eskirgan oziq-ovqatlar va siyosiy va’zxonlik

Ijtimoiy tarmoqlardagi ma’lumotlarga qaraganda, Turkmanistonda bir kishiga mo‘ljallangan iftorlik taom to‘plamlari narxi 120 manat (35 dollar)dan 300 manat (85 dollar)gacha ekan. Ashxobodda bir launj-bar ijtimoiy tarmoqdagi sahifasida xo‘randalar uchun namoz o‘qishga sharoit mavjudligini, Ramazon munosabati bilan spirtli ichimliklar sotish to‘xtatilganini va haftaning muayyan kunlarida ayollarga 50 foizli chegirma berilishini eslatgan.

Barcha musulmon mamlakatlarida bo‘lgani kabi, Turkmanistonda ham bolalar uyma-uy yurib ramazon aytishadi. “Ozodlik-Osiyo”ning turkman xizmati ma’lumotiga ko‘ra, ayrim hududlarda bolalar Ramazon oyi kelishidan ancha oldin bozorlar, supermarketlar, bekatlar, yoqilg‘i quyish shoxobchalari va hatto mehmonxonalarga borib “Yo Ramazon” qo‘shini aytishni boshlab yuborishadi.

Ashxobodlik bir kishi jurnalistlarga ayrim do‘konlarda sotuvchilar ramazon aytib kelgan bolalarga hadya o‘rnida eskirgan shirinlik va shirin ichimliklar berganini, shundan so‘ng bolalarning tobi qochganini so‘zlab bergan.

Ozodlik ushbu ma’lumot bo‘yicha davlat idoralaridan izoh ololmadi. Ijtimoiy tarmoqlarning turkman segmenti foydalanuvchilari esa vatandoshlarini “bolalarga bezarar va xavfsiz yeguliklar berishga” chaqirishmoqda.

Marvlik bir ayol “Yo Ramazon” qo‘shig‘ini aytib keluvchi bolalarga mayda o‘yinchoqlar ulashayotganini aytadi. “Qo‘lim qisqaroq, ammo bolalarni quruq qaytargim kelmaydi, shuning uchun to‘ylardan yig‘ib kelgan mayda plastik o‘yinchoqlar bilan xursand qilyapman”, deydi u.

Ayolning so‘zlariga ko‘ra, ayrim xonadonlar bolalarga beradigan hech nimasi bo‘lmagani sababli, kechqurunlari go‘yo uyda hech kim yo‘qdek ko‘rsatish uchun hamma chiroqlarni o‘chirib o‘tirishar emish.

Yana bir turkmanistonlik ramazon aytib yurgan bolalarni politsiya tutib olib ketayotganini va ota-onalariga jarima yozayotganini so‘zlab berdi. Bolqonobod shahri yo‘l politsiyasi xodimiga ko‘ra, bu YTHlarning oldini olish maqsadida qilinmoqda.

“15-20-fevral kunlari Bolqonobod va Turkmanboshida ramazon aytib yurgan bolalar ishtirokida 9 ta YTH sodir bo‘ldi. Bolalar yengil va o‘rtacha jarohatlar bilan kasalxonaga yotqizilgan”, deydi politsiyachi.

Ozodlik turkman xizmati mamlakatda iqtisodiy qiyinchiliklar, ayniqsa ommaviy ishsizlik va qimmatchilik tufayli ramazon aytish udumi tilanchilikka aylanib ketgani, bu ish bilan bolalar tugul, o‘smirlar va hatto kattalar ham shug‘ullanishi haqida bir necha marta yozgan edi.

Viloyat jome masjidlarining imomlari bu holatlarni qoralab chiqishdi, ularning ma’ruzalari ijtimoiy tarmoqlarda tarqalmoqda. Ayni chog‘da imomlar tarobeh namozlari chog‘ida namozxonlarni “mamlakat prezidentini va uning siyosatini yakdillik bilan qo‘llab-quvvatlashga” da’vat qilishayotgani aytilmoqda. Shuningdek, turkmanistonlik ulamolar fikricha, “hukumat siyosatiga shubha bilan qarash Alloh tanlagan hukmdorga qarshi chiqish bilan barobar” emish.

Dunyoning eng yopiq mamlakatlaridan biri bo‘lmish Turkmaniston muftiyati imomlarning ushbu fikrlarini izohlash so‘ralgan Ozodlik murojaatini javobsiz qoldirdi.